• Arnaldo Casco Villalba
• arnaldo.casco@nacionmedia.com
• Ta’ãnga: Ñongatupyre / Ojeporukapyre

Peteĩ mba’e omoherakuã mombyrýva ñane retãme niko iñe’ẽ tee, ha’éva guarani; mba’eicharupípa imbarete ko ára peve ha ojepyso tetãpy tuichakue javeve, ha tetã’ambue rehe avei. Ikatu voi ja’e guaraníme jagueroayvuha jajúvo ñane retã rekove, hembiasa ha henonderã avei.

Heta mba’e guasu ha mba’e porã opyta ñandéve ko ára peve ñande ypykuéra pypo­répe, ha umi mba’e tuicha­véva apytégui oiméne ite­nonde ko guarani ñe’ẽ. Jaikuaaháicha, opaicha­gua ava reko, iñarandupy ha imba’ekuaa niko iñe’ẽ rehe aénte voi ohasa peteĩ­vagui ambuépe, kakuaágui iñemoñarépe, ojepyso, oje­hetejora ha imbarete hagua ñande rapicha apytu’ũ ha iñe’ãme akóinte.

Ymarasáma, oiko mbo­yvete ñandehegui peteĩ tetã, ko yvy pehẽ gua­súpe heñói, otyarõ, ipyatã, ipypuku, ipyrusu ha iña­randu rypy’ũmava’ekue guarani. Peteĩntemi upérõ yvy, tekoha, ava ha iñe’ẽ. Ndojohekojopýi ha nopyrũi mavavéva ojuehe, peteĩ­chante ha’ekuéra, peteĩ isyrõnguánte.

Karai León Cadogan rupive jaikuaa umi mbyápe g̃uarã peteĩnteha ijayvu (iñe’ẽ) ha hi’ãnga, ha Ñamandu, omoheñoimbáva opa mba’e, ojuka rire mba’e ypytũ vai, oguerojerava’ekue ayvu, oheja hag̃ua umi ava iñemo­ñarekuérape mba’e guasue­téramo.

Ñande ypykuérape g̃uarã tuichaiterei mba’e ijayvu­teekuéra, ha ndareíri, jahe­chaháicha, iñe’ẽnguéra peteĩchante hi’ãngakuéra ndive, upéva he’ise, ikangy térã omanóramo iñe’ẽn­guéra, ojehurõngua hi’ãn­gakuérapetante avei.

Karai Moisés Bertoni rupive jaikuaa ha jahe­chakuaa avei mba’eichai­tépa iñarandu rypy’ũ ko’ã ypykuéra guarani, mba’éi­chapa oikóraka’e hikuái py’aguapy ha py’apiro’ýpe hekoha ndive: y, yvy, yvyra ha mymbakuéra oĩva jerére apytépe. Iñaranduetemí­raka’e ha’ekuéra, akóinte hete, iñapytu’ũ ha ipy’a resãi hag̃ua, peteĩcha ha ojojapa.

Opa ko’ãva rehe oiméne oryryiraka’e hikuái ijayv ha iñarandupy tee rehe oje­juramoguare mombyrýgui ojehetejopyse chupekuéra opo’o hag̃ua iñe’ẽ ha heko teekuéragui. Oñemohatã ha ndoguevíri rupi hikuái upérõ ko’ág̃a péina, 500 ary potaite ohasa rire, añe­mindu’u, ajepy’amongeta ha ahai’aína guarani rehe, guaraníme.

Jajererovu ha ñandeagua­rava’erã ko guarani og̃uahẽ rehe ñandéve ko ára peve, imbarete ha ojepyso rupi tetãpy tuichakue javeve, hetaitemi ñane retãyguára oikove rupi ipype, ñane retã ñe’ẽ tee voi upe 1992 guive, karai ñe’ẽ ndive.

Ñane retã rembiasa jepy­sokue rehe ñama’ẽ ramo, jajuhúta akóinte itenon­deha ko guarani; gua­raníme oñeñe’ẽve Para­guáipe, heñói ypy guive ko ára peve, ko’ýte ñañomon­geta jave ñane pehẽngue kuéra ndive, ñamombe’úta jave ñane remiandu, ñane remimo’ã, ñamoheñói ha ñambo’ajúvo ñande keray­voty, ñane apytu’ũ ha ñane ñe’ãme.

Ñanemoheñói tetãháicha ha okakuaa oúvo ñande pype ko guarani ñe’ẽ. Hetáma ogueroayvu, ogue­rosapukái, ogueropurahéi opa mba’e ojehúvo ñandéve; jahasa, ñahendu ha ñañan­dúva.

Ivai jave ojepytaso ñande ykére, térã ñande jajeko hese. Upéicha oikova’ekue umi mokõi ñorãirõ guasu aja (1864-1870 ha 1932- 1935). Jajapyhy upérõ ko guarani ha’e rupi ñane ñe’ẽ tee, ñanembojoaju ha ñane­mopeteĩ rupi. Guaraníme añónte ñañandu ha jague­rosapukái rupi ñane retã rayhu ha hesehápe ikatu­guivoi jajehekoveme’ẽ.

Upéicha oñemoheñoi­va’ekue Kavichu’i ha hyke’ykuéra, oporomb­yatyva’ekue Mcal. López Páso Pukúpe. Umi Emilia­nore oityvyróva heñóirõ guare ñane retãyguára maymávape oje’oipa hag̃ua Chákore oñorairõvo, ha péina ko’ág̃a, haimetéma 100 ary rire, ñahendue­temígueteri ha oñanduka pypukúguereti ñandéve tetã rayhu, mba’épa javale ha mba’épa jahupytykuaa jajoaju ha ñañopytyvõm­báramo.

Mba’eramo’ãpa guarani’ỹre opa umi ñane remiandu, ñane remimo’ã, ñande jero­viapy; umi ñane rembi’u teete, hetéva; ñane pohã ñanaita, hetaite mba’asy ombojevy ha omongue­ráva; ñande terere ha ije­répe osẽva ñañombyaty jave ñane angirũnguéra ndive, jaguapy ñañomongeta, ñañemokachiãi, jatalla, japuka, ñamombe’u ojupe, sapy’ánte japujapu reve, umi ñande korridakue, opa mba’e jahasáva térã jahu­pytyséva.

Umi káso rypy’ũ ha pyrusu hetaite yma ñahendú­miva’ekue tataypýpe, kay’uhápe, umi ñande sy, ñande ru, ñande taita rem­biasakue térã ohendupyre oikohárupi. Oñombyaty jave óga jerereguakuéra ochipa’apo, omandi’okyty térã omba’ejoso angu’ápe oñondivepa. Upe aja mitãnguéra ijatypa oká­rare térã kapi’ipe potĩme, oñepyrũma isaraki, ohuga pelóta, tuka’ẽkañy, trómpo, kuãirũkañy térã valíta. Oĩmane oje’óiva ykuápe ymi reka; ysyrýpe tare’ýi, ñurundi’a térã mbusu piári; hondíta ikuãre, akekẽicha ojopytáre tapepo’íre jahe­chápa ndoúi jeruti, havía térã ynambu re’õngue reve mbichyrã.

Opaite ko’ãva ha hetaiteve mba’e ñande reheguaitéva niko akóinte guaranímemi jajapo, jahasa, ñahendu, ñañandu, ñamombe’u. Upéva rehe ja’ekuaa voi akóinte ojasuru pypukuha ko ñe’ẽ ñande rekovekuápe yma rasa guive ha péina ko ára peve.

Guarani niko ñane ñe’ẽ teete, ñande rekovesã ñanembojoajúva ñande ypykuéra rehe, ñande rapo, ñane rembiasa, ñane arandupy ha ñande reko tee rehe. Ko ñe’ẽ ñanemopeteĩ ha ñanemoambue yvy ape tuichakue javeve; ñanem­bojoja ha ñanembojoaju paraguaiguaháicha.

Opa ko’ãva rehe tekote­vẽte ko’ẽ reíre ha akóinte jahyvykói, jaykeko, jai­puru ñañemindu’u, ñañe’ẽ, jahai, jasapukái térã japu­raheikuévo. Ani araka’eve jaheja tapykue, ñamboyke térã ñamokangyse. Tove akóinte tañambohasa mitãpyahu ñane pehẽngue ha ñane ñemoñarekuérape, ja’e hag̃ua tapiaite guarani ha’eha ñande rekovesã.